Over Glas en de Verlichting

Avondlezing georganiseerd door de Groningse Chemische Kring.

Over de historie van glas

Doorzichtige zaken en Transities in de Wetenschappen en Filosofie.

Samenvatting
In de 16^e en 17^e eeuw vindt er een Transitie in denken plaats in de wereld van de Wetenschappen en Filosofie. Deze verandering wordt o.a. gebouwd op een ontwikkeling die ook specifiek is voor West-Europa, namelijk de ontdekking en toepassing van het doorzichtig kleurloze glas. Dit kleurloze glas zal oorzaak zijn tot gebruik van instrumenten die een geheel andere blik op de macro-en microwereld gaat werpen. Hoewel het kleurloze glas al door de romeinen werd gebruikt voor drinkglazen, zal in Venetië na 1200 het kleurloze glas gebruikt gaan worden voor de ontwikkeling van vergrootglazen, brillenglazen, en later de telescoop, microscoop, etc. Deze nieuwe manier van waarnemen van de wereld, met instrumenten gemaakt van doorzichtig glas, leidt tot nieuwe inzichten die de wereld van het Aristotelische wereldbeeld, dat opgenomen was in de Christelijk Thomistische orde, omver zal werpen. Dit wordt de Grote Transformatie naar de Verlichting genoemd. Dit gaat niet zonder verzet vanuit de katholieke en protestantse kerken, de Aristotelisch denkende Universitaire wereld, en het werelds gezag. Onderzoekers hebben veel moed nodig om tegen deze behoudende krachten in te gaan, met de dreiging voor veroordeling, gevangenschap of de dood door verbranding (Lodewijk XIII, 1624, voert doodstraf in voor verspreiding van anti-Aristotelische denkbeelden). Ook een tweede factor is van belang bij de verandering van het wereldbeeld, namelijk de nauwkeurige registratie van natuurverschijnselen en deze in maat en getal vast te leggen, dit om de wiskundige grondslagen (natuurwetten) van de verschijnselen te achterhalen. Deze tweede factor, wiskundige formulering van gevonden data, is feitelijk al afkomstig van de Griekse denkwereld zoals die van o.a. Pythagoras. Beide factoren komen samen gedurende deze 16^e en 17^e eeuw, en zullen samen de Aristotelisch denkwereld ten val brengen.

De moeizame weg naar de Verlichting.
Copernicus zet de eerste stap zet door de omwentelingen van de zon, maan en planeten te verklaren vanuit een Heliocentrische (zon als centrum van beweging van zon, aarde en planeten) kosmos, in plaats van het aanvaarde Geocentrisch Aristotelische wereldbeeld. Bewijsvoering was nog niet mogelijk, maar dat verandert als Galileo Galilei de “Hollandse Verrekijker” op de maan, zon en planeten gaat richten.
De nieuwe bevindingen ondersteunen de ordening zoals die door Copernicus werd voorgesteld. De geschriften van Copernicus en Galileo worden door het Vaticaan op de index van verboden literatuur geplaatst.       

Figuur: Heliocentrisch wereldbeeld volgens Copernicus afgebeeld in Mulerius editie de Astronomica instaurata  (1617). Mulerius was medeoprichter van de Universiteit van Groningen (RUG, 1614).

Besproken zullen worden de gevolgen van de ontdekking van het vacuüm, de microkosmos door de microscoop, de ontdekking van de aard van het licht door het gebruik van prisma’s (Descartes, Newton). Zeer belangrijk was het gebruik van het glas in de laboratoria van de alchemisten, zodat hieruit, via veel toevalsbevindingen (serendipiteit), de nieuwe wereld van de chemie zal kunnen oprijzen.
Uit deze korte samenvatting van de rol van het doorzichtig glas en de toepassingen daarvan, zien wij de ontwikkelingen van het ontstaan van een geheel nieuwe manier van wetenschappelijk denken (Paradigma wisseling genoemd).

Het blijkt dat het doorzichtig glas onontbeerlijk was voor de nieuwe inzichten, die de wereldorde gaan transformeren en de oude Aristotelische-Thomistische wereldbeeld definitief beëindigd gaat worden. Het Vaticaan gaat een verloren strijd aan wat leidt tot o.a. de brandstapel voor Giordano Bruno en Galileo Galilei zijn verbanning naar zijn huis. Deze bevindingen zijn van grote invloed op filosofen zoals Descartes, Francis Bacon, Newton, Spinoza die de grondslag leggen voor een periode van een nieuwe filosofische wereldordening en oorzaak zijn van de Verlichting.

Het is moeilijk voorstelbaar hoe die geheel nieuwe ordening van de wereld, de macrokosmos, microkosmos, het ontstaan van de chemie, de nieuwe filosofie, had kunnen ontstaan zonder de uitvinding en het gebruik van het doorzichtig glas.

Vragen: waarom juist in Nederland zowel de telescoop als de microscoop; waarom in Nederland zowel een Descartes als een Spinoza; dit is geen toeval!

Ook mogen wij ons terecht afvragen of in beschavingen die het doorzichtig glas niet hebben uitgevonden of toegepast, de ontdekking en ontsluiering van de natuurwetten ooit plaats had kunnen vinden?

Ja, Glas was de noodzakelijke voorwaarde voor de omverwerping van de Aristotelische Thomistische denkwereld, ontdekking natuurwetten en de daardoor veroorzaakte paradigmaverandering.

Nee, Glas was niet de oorzaak van deze veranderingen, dat was de nieuwsgierige moedige, onderzoekende mens. Maar glas was wel de glazen wenteltrap die een hoger platvorm gaf voor het waarnemen en creëren van nieuwe inzichten, voor een zoekende nieuwsgierige mens.

Literatuur.

A.C. Grayling. The age of Genius, The Seventeenth Century & the Birth of the Modern Mind. Boomsbury, London, 2016.

Philipp Ball. Curiosity. How science became interested in Everything. The University of Chicago Press, Chicago & London, 2012

Floris Cohen. De herschepping van de wereld. Het ontstaan van de moderne natuurwetenschappen verklaard. Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam, 2007.

Verkorte loopbaanbeschrijving van Em. Prof. Dr. H.F. Kauffman

Henk F Kauffman 20 november 1939 te Amsterdam.

• MULO-B/HBS-B
• Studeerde aan de Wis- en Natuurkunde Faculteit, Scheikunde en Biochemie, Universiteit van Amsterdam (UvA). PhD studie Biochemisch instituut, E.C. Slater, Amsterdam.
• 1974. PhD aan de Universiteit van of Amsterdam, 1974.            Proefschrift: The Respiratory Chain of Azotobacter vinelandii.
• 1974. Aanstelling Wetenschappelijk Hoofdmedewerker aan het Academisch ziekenhuis te Groningen (AZG), later University Medical College of Groningen (UMCG). Opdracht:  opzetten en inrichten van een laboratorium voor fundamentele research in de Allergie, Astma en COPD.
• Later Universitair Hoofddocent (Associate professor) en in 2004 Hoogleraar Internationalisering UMCG.
• Onderzoek:
  • Fundamental biochemical and cellular research in Allergy,  Asthma and COPD.
  • Role of pathogenic fungi in airway diseases with special interest in Aspergillus fumigatus.
  • Clinical research in Allergy, asthma, COPD and Lung Transplantation.
• Promotor PhD students. PubMed  > 200 International publications.
• Na het emeritaat (2005), nog 5 jaar parttime in dienst van de RUG voor Internationalisering (Uitwisseling en onderzoeksprojecten met buitenlandse Universiteiten) als ook Mentor van  Chinese PhD studenten aan het UMCG.
• Sinds 2008 betrokken bij het onderwijs aan de Senioren Academie (Hoger Onderwijs voor Ouderen, HOVO). Meerdere colleges voor de SA. Lid van de multidisciplinaire Discussiegroep “Bewustzijn in wording” (2008 – heden). Lezingen cycli 2008 tot heden.
• 11- 2013: Mede oprichter van de Senioren Academie Sociëteit (SAS), een platform voor emeriti en oud-docenten van de RUG en Hogescholen van Groningen. Maandelijkse bijeenkomst (10 x) met spreker en muzikale begeleiding (3x).

Introducé(e)s zijn van harte welkom.

Graag vooraf bericht als u verwacht te komen.
Stuur daartoe een mail naar gck@kncv.nl.